ÖZEL HABER - Ali Çekdar KORKMA
Kürt halkı, tarihsel olarak Orta Doğu’nun dağlık bölgelerinde yaşamış, etnik ve kültürel kimliğini koruyarak kendi toplumsal ve siyasi yapısını geliştirmiştir. Kürtlerde toplumlaşma ve yönetim anlayışı, yüzyıllar boyunca değişim ve dönüşüm geçirerek, emirlik sistemlerinden modern özerklik modellerine kadar uzanan çok katmanlı bir evrim süreci yaşamıştır. Kürt toplumunun tarihsel-toplumsal yapısını, yönetim biçimlerini ve siyasi özerklik arayışlarını detaylı biçimde sizler için derlerdik.
ORTA ÇAĞDA EMİRLİKLER VE AŞİRET BAZLI TOPLUMSAL YAPI
Kürtlerde ilk organize yönetim biçimleri, 11. yüzyıldan itibaren oluşan emirlik sistemleriyle başladı. Bahdinan, Botan, Çemişgezek, Soran ve Baban gibi bölgesel emirlikler, Kürt toplumunun ilk yerel yönetim deneyimlerini temsil etti. Bu yapıların temelinde, aşiret temelli toplumsal organizasyonlar yer alıyordu. Her emirlik, kendi bölgesinde vergi toplama, güvenlik sağlama ve yerel adaleti uygulama yetkilerine sahipti.
Özellikle Botan Emirliği, 19. yüzyıla kadar Diyarbakır-Hakkâri arasında siyasi bir denge unsuru oldu. Bu dönem, Kürtlerin kendi topraklarında yarı bağımsız yönetim biçimleri geliştirebildiği bir zaman dilimi olarak öne çıkar.
OSMANLI DÖNEMİ: MERKEZ-ÇEVRE İLİŞKİSİNDE KÜRT BEYLERİ
1514 Çaldıran Savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu, doğudaki Safevi tehdidine karşı Kürt beylerini müttefik olarak kabul etti. Bu anlaşmalar sonucunda, Kürt emirlikleri Osmanlı himayesinde özerk bir konum elde etti. Bu yapı, özellikle sınır güvenliğini sağlama karşılığında vergi muafiyeti ve yerel yönetim serbestliği içeriyordu.
Ancak 19. yüzyılda Tanzimat reformlarıyla Osmanlı merkezileşme politikası benimsedi. Bu durum Kürt emirliklerinin yetkilerinin kısıtlanmasına yol açtı. Bu sürece tepki olarak Şeyh Ubeydullah Nehri, 1880 yılında Osmanlı ve İran’a karşı Kürt özerkliği için ilk siyasi isyanı başlattı. Bu isyan, Kürt milliyetçiliğinin erken örneklerinden biri olarak kayda geçti.
20. YÜZYIL BAŞINDA ÖZERK YÖNETİM DENEYİMLERİ
Osmanlı sonrası dönemde, Kürtlerde siyasi örgütlenme arayışı artarak devam etti. Mahmud Barzanji, 1918–1924 yılları arasında İngiliz mandası altındaki Güney Kürdistan’da birkaç kez “Kürt Krallığı” ilan etti. Bu yönetim deneyimi, modern anlamda ilk Kürt özerk yönetimi girişimi olarak kabul edilir.
Benzer şekilde, 1927–1931 yılları arasında Türkiye sınırları içindeki Ağrı Dağı etrafında Ağrı İsyanı sırasında kurulan Ararat Cumhuriyeti, Kürtlerin cumhuriyetçi yönetim biçimiyle özerklik talep ettiği bir başka önemli örnektir. Ancak bu yapı da kısa sürede bastırıldı.
GÜNÜMÜZDE KÜRTLERDE YÖNETİM ANLAYIŞI
Bugün Kürt toplumunun en kurumsallaşmış yönetim modeli, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’dir (IKBY). 1991’deki Körfez Savaşı sonrası oluşturulan “uçuşa yasak bölge” sayesinde fiili bir özerklik kazanan Kürtler, 2005 Irak Anayasası ile bu statüyü hukuki güvence altına almıştır. Parlamento, hükümet ve peşmerge ordusu gibi kurumlarla modern bir siyasi yapıya sahiptir.
Suriye’de ise 2011 sonrası iç savaş koşullarında, PYD (Demokratik Birlik Partisi) öncülüğünde kuzeyde kanton yönetimleri oluşturulmuştur. Bu bölgelerde “demokratik konfederalizm” esasına dayanan, halk meclisleri ve eş başkanlık modeliyle işleyen bir sistem kurulmuştur. Bu model, Abdullah Öcalan’ın teorik fikirlerinden etkilenmiştir.
Kürtlerde toplumlaşma ve yönetim anlayışı, tarih boyunca dinamik bir evrim süreci izlemiştir. Yerel emirliklerden dini liderliklere, kısa ömürlü özerk yönetim deneyimlerinden günümüzün anayasal özerklik yapısına kadar uzanan bu süreç; Kürt halkının tarihsel hafızasında güçlü bir yer edinmiştir. Bugün Irak ve Suriye’de uygulanan sistemler, bu köklü tarihsel birikimin modern yansımalarıdır.
