HABER - Leyla DAĞ
Anadolu’nun güneydoğusunda yer alan ve tarihin en eski yerleşim yerlerinden biri olan Diyarbakır, sadece stratejik konumuyla değil, yüzyıllardır süren kültürel zenginliğiyle de dikkat çeker. Mezopotamya ile Anadolu’nun kesişim noktasında yer alan bu şehir, birçok farklı medeniyetin egemenliğine girmiştir. Bu süreçte de çeşitli isimlerle anılmıştır. Peki Diyarbakır bugüne kadar kaç isim aldı ve bu adlar ne anlama geliyordu?
AMİD: İLK BİLİNEN ADI
Diyarbakır’ın bilinen en eski ismi “Amid”dir. Bu ad, özellikle Asurlular döneminde kullanılmaya başlanmış ve Roma dönemine kadar yaygın şekilde devam etmiştir. Amid, “yüksek yer” veya “kaleler şehri” anlamına gelmektedir. Bu isim, şehrin surlarla çevrili yapısına da doğrudan atıfta bulunur.
AMİDA: ROMA VE BİZANS DÖNEMİ
Roma İmparatorluğu döneminde şehir “Amida” adıyla anılmıştır. Özellikle 4. yüzyılda Roma kaynaklarında bu ad geçmektedir. Bizans döneminde de bu isim korunmuştur. O dönemlerde Amida, doğu sınırlarının önemli bir garnizon kenti olarak stratejik bir rol oynamıştır.
DİYAR-BEKR: İSLAMİ DÖNEMDE YENİ BİR İSİM
7. yüzyılda İslam ordularının Anadolu’ya girişiyle birlikte şehir Arapların egemenliğine geçti. Bu dönemde bölge “Diyar-ı Bekr” olarak anılmaya başlandı. “Diyar” kelimesi “bölge”, “Bekr” ise o dönemde bölgeye yerleşen Bekr kabilesini ifade eder. Yani “BekrKabilesi’nin Diyarı” anlamına gelir.
Bu isim zamanla halk arasında “Diyarbakır” şeklinde telaffuz edilmeye başlandı. Cumhuriyetin ilk yıllarında resmi olarak bu şekli benimsendi.
KARACADAG: COĞRAFİ VE HALK ARASINDAKİ ADI
Bazı kaynaklar, bölge halkının şehri çevreleyen dağlık alana atıfta bulunarak “Karacadağ” adını da kullandığını belirtir. Bu ad resmi kaynaklarda yer almasa da halk arasında coğrafi bir tanım olarak yer edinmiştir.
ASUR, ERMENİ VE SÜRYANİ KAYNAKLARINDA DİYARBAKIR
Asur kaynaklarında şehrin “Amed” olarak geçtiği görülür. Ermeni kaynaklarında da benzer biçimde “Amed” ismi yer alır. Bugün de Kürtçe başta olmak üzere bazı yerel dillerde Diyarbakır hâlâ “Amed” ismiyle anılmaktadır. Süryani kaynaklarında ise “Amida” isminin sürdürüldüğü belgelenmiştir.
DİYARBAKIR’IN TARİHSEL ADLARINA GENEL BAKIŞ
1. Amid (veya Amed)
Bu, Diyarbakır’ın bilinen en eski adıdır. Asur, Babil ve ardından gelen erken dönem uygarlıklar tarafından kullanılmıştır. “Amid”, “yüksek yer” ya da “kaleler şehri” anlamına gelir. Kürtçe’de günümüzde de yaygın şekilde “Amed” olarak kullanılmaktadır.
2. Amida
Roma ve Bizans döneminde şehrin adı “Amida” olarak geçer. 4. yüzyıl Roma kaynaklarında sıkça yer alır. Bu dönemde şehir, doğu sınırında önemli bir askerî üs olarak kullanılmıştır. Bizans yönetimi altında da bu isim korunmuştur.
3. Diyar-ı Bekr
İslam ordularının Anadolu’ya girmesiyle birlikte 7. yüzyıldan itibaren şehir “Diyar-ı Bekr” olarak anılmaya başlandı. “Diyar”, “bölge” anlamına gelirken, “Bekr” Arapların Bekr kabilesini ifade eder. Yani “Bekr kabilesinin yaşadığı yer” anlamına gelir.
4. Diyarbakır
Zamanla “Diyar-ı Bekr” adı halk dilinde değişime uğrayarak “Diyarbakır” halini aldı. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte bu ad resmî olarak benimsendi.
5. Amed
Özellikle Kürtçe konuşan topluluklar günümüzde Diyarbakır için “Amed” ismini kullanmaya devam etmektedir. Bu ad, şehrin Asurî ve yerel geçmişine bir göndermedir.
6. Karacadağ
Diyarbakır çevresinde yer alan volkanik dağlık alan sebebiyle halk arasında bazen şehri tarif ederken “Karacadağ” adı da kullanılmıştır. Bu, resmi bir isim olmaktan çok coğrafi bir tanımdır.
7. Kara-Amid
Türk-İslam döneminde zaman zaman kullanılan bu ad, şehrin hem fiziki görünümüne hem de savunma gücüne atıfta bulunur. “Kara” ifadesi, surların koyu taşlarından dolayı kullanılmaktadır. Kara-Amid adı, özellikle Selçuklu ve erken Osmanlı dönemlerinde belgelerde yer almıştır.
Her bir isim, Diyarbakır’ın hangi dönem, kim tarafından yönetildiği ve o dönemin kültürel-siyasi anlayışını yansıtan izler taşır. Bu yönüyle Diyarbakır, sadece bir şehir değil; adeta tarih boyunca süregelen bir medeniyetler geçididir.
