Kürtler, Kürt-Osmanlı ilişkilerinin başlangıcından beri, bu ilişkinin siyasi niteliği ve İdris-i Bitlisi'nin bu ilişkinin Kürtlerin geleceğinin belirlenmesinde oynadığı rol konusunda geçmişten beri görüşler sunmaktadır.
Bu nedenle de İdris-i Bitlisi’nin kim olduğu oldukça merak ediliyor ve arama motorlarında sıkça araştılıyor.
Peki İdris-i Bitlisi kimdir? Nereli ve Kürt müdür? Bütün bu merak edilen soruların cevaplarını yazımızda bulabilirsiniz. İşte İdris-i Bitlisi hakkında bütün detaylar…
İdris-i Bitlisi Kimdir?
İdris-i Bitlisi kimdir sorusunun sıkça sorulduğunu ve merak edilenler arasında yer aldığından bahsetmiştik. Bu nedenle İdris-i Bitlisi kimdir sorusuna bu başlık altında cevap verelim.
Mevlana Hüsameddin Ali-Ül Bitlisi'nin oğlu İdris-i Bitlisî, Bitlisli İdris veya İdris-i Bitlisî olarak bilinir. Kaynakların kesin olmamasına rağmen, 1455-1457 arasında doğduğu tahmin ediliyor. İdris-i Bitlisi kimdir sorusuna kısaca, Kürt bir din bilgini ve devlet adamıdır şeklinde cevap verebiliriz.
Hayatını yazı yazmaya adayan İdris-i Bitlisî, 30'a yakın çeşitli konularda eserler. yazmıştır. Genel tarih, dini, edebi ve felsefi konular dahil olmak üzere Kürt tarihi ve kişileri hakkında yazıları bulunur.
Bazı kaynaklarda adı İdris-i Bitlisî, diğer kaynaklar da ise Mevlânâ İdris veya Molla İdris olarak geçer. Hakîmüddin ve Kemâleddin olarak da anılır. Türkçe, Farsça ve Arapça şiirlerinde kendi adını (İdris) mahlas olarak kullanmıştır.
İdris-i Bitlisi Nereli, Kürt Mü?
İdris-i Bitlisi kimdir sorusu ile birlikte gelen diğer sorulardan biri ise İdris-i Bitlisi’nin nereli olduğu ve Kürt mü sorusu.
Mevlana Hüsameddin Ali-Ül Bitlisi'nin oğlu İdris-i Bitlisî, Bitlisli İdris veya İdris-i Bitlisî olarak anılır. Kaynaklar kesin olmasa da, 1455-1457 arasında doğduğu tahmin edilen Bitlisi, yine tahmin ve söylenenlere göre Diyarbakır’da doğmuştur. Bu nedenle kesin olmamakla birlikte İdris-i Bitlisi’nin aslen Diyarbakırlı olduğunu söyleyebiliriz.
Buna ek olarak, kendisinin Kürt olup olmadığı da merak edilenler arasında. İdris-i Bitlisi bazı bölgelerde Hakkâri veya Bitlis Kürtlerinden olan Hüsameddin Ali-Ül Bitlisi'nin oğlu olduğu söylenirken, bazı yerlerde Türk olduğu da söylenir. Ancak, çoğu kaynağa göre İdris-i Bitlisi’nin Kürt olduğu bilinir.
İdris-i Bitlisi Hayatı
İdris-i Bitlisi kimdir sorusundan sonra gelen bir diğer sorusu ise hayatının nasıl olduğu ve nasıl geçtiği hakkındadır.
Diyarbakır’da doğduğu söylense de nerede doğduğuna dair net bir bilgi yoktur. Akkoyunlu Devleti'ne bir süre hizmet etmiş, sarayda divan katipliği yapmış ve çok sayıda eser kaleme almıştır. Sarayda da hocalık yaptığı bilindiğinde "Kutlu Müderris" olarak anılıyor İdris-i Bitlisi. Nur Bahcı tarikatının da kurucusu olan Seyyid Mehmed Nur'un takipçilerindendir.
İdris-i Bitlisi, 1514'te Osmanlı ve İran Şahları savaşında etkinliği olduğu bilinmektedir. Uzun bir süre İstanbul'da yaşamış ve çok sayıda eser yazmıştır. Yine 12 Kasım 1520'de İstanbul'da hayatını kaybettikten sonra Eyüp'te bulunan İdris Köşkü'ne defnedilmiş, mezarı İdris Çeşmesi mescidinin bahçesinde gömülüdür.
İdrisi Bitlisi Eserleri Neler?
İdris-i Bitlisi kimdir ve İdris-i Bitlisi hayatı hakkındaki merak edilenleri yanıtladıktan sonra eserlerine de değinmek istedik. İdris-i Bitlisi hayatını yazı yazmaya adamış olan kürt bir din bilgini ve devlet adamı olduğundan eserleri de büyük önem taşıyor.
Çoğunlukla Farsça olmak üzere, tıp, kozmografya, felsefe, tasavvuf, siyaset, ahlâk ve tarih gibi farklı alanlarda birçok eseri vardır. Kaside ve mesnevileri, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Senâî, Abdurrahman-ı Câmî ve Şebüsterî'nin öğretici etkilerini göstermektedir. Nesir türünde yazdığı eserler sayesinde ün kazanmıştır.
İdris-i Bitlisi Eserleri:
Risâle-i Bahâriyye (Rebî’u’l-ebrâr): Mevsimlerin varlığını, özelliklerini ve bazı doğa olaylarını anlatan Farsça bir kitaptır. Eser, Akkoyunlu hükümdarı Yâkub Bey'e adanmıştır.
Risâle-i Hazâniyye: Akkoyunlu hükümdarı Yâkub Bey'in İdris ile birlikte Azerbaycan'dan Arrân'a yaptığı seyahati anlatan Farsça bir eserdir.
Münâžaratü’ś-śavm ve’l-‘î: Bu Farsça eser, oruç ve bayramı nazım ve nesir türlerinin bir karışımı bir üslupla ele alıyor. 1502'de II. Bayezid'e sunulmuştur.
Heşt Bihişt: II. Bayezid'in emri ile Farsça yazılmıştır ve Osmanlı tarihi hakkındadır. İdris-i Bitlisi Heşt Behişt olarak da anılır. Daha önce görülmemiş bir üslûp kullanmış, olayları ağır bir dil ve uzun cümlelerle anlatmıştır. Bir kısmı İdris'e, diğerleri ise başka şairlere ait Arapça ve Farsça şiirler içerir.
Mirâtu’l-cemâl: Siyasetnâme ve ahlaki konular Farsça yazılmıştır. II. Bayezid'e sunulan bir eserdir.
Mir’âtü’l-‘uşşâķ: Tasavvuf alanında Farsça nesir ve nazım parçaları kullanılan eser, Yavuz Sultan Selim’e ithaf edilmiştir.
Selimnâme: Yavuz Sultan Selim'in doğuşundan ölümüne kadar olan olayları içeren Farsça nazım ve nesir türünde yazılmıştır. Zeyl-i Heşt Behişt olarak da bilinir ve Heşt Behişt üslubunda yazılmıştır.
Münâžara-i 'Işķ bâ ‘Aķl: Farsça yazılmış bir tasavvuf ve felsefe kitabıdır.
Kaśâ'id ve münşe'ât ve mürâselât: Başta Osmanlı padişahları ve bazı âlimler hakkında yazdığı kasidelerle az sayıda Farsça mektubunu içerir.
Mecmû'a-i Münşe’ât: Yazarın devlet ve din adamlarına yazdığı özel mektupları ve padişah adına yazdığı bazı mektupları içeren Farsça bir eserdir.
Risâletü’l-ibâ 'an mevâķı’i’l-vebâ: Tıp alanında Arapça yazılmıştır. Veba hastalığından korunma yöntemlerinin yanı sıra, bu hastalık nedeniyle hastalık bölgesinden kaçmanın dini açıdan uygun olduğunu belirtir.
Mecmûatü’l-münşeât: Türkçe yazılmış birkaç mektubu içerir. Bitlisî'nin Türkçe yazılmış tek eserdir. İçeriğinde Fetihname ve tebrik örnekleri vardır.
Haşiye ve Şerh niteliğinde olan eserleri:
Haķķu’l-mübîn fî şerĥi Ĥakkı’l-yaķīn: Şebüsterî'nin kelâmla ilgili eserine Farsça bir yorumdur. Yavuz Sultan Selim zamanında tamamlandı.
Hâşiye 'alâ Tefsîri Beyżâ: Beyzavî'nin eserindeki Fâtiha tefsiri üzerine Arapça bir haşiyedir. II. Bayezid'e sunuldu.
Çeviri tipindeki eserleri:
Terceme ve Tefsîr-i Ĥadîŝ-i Erba’în: Farsça manzum olarak çevrilmiş kırk hadis ve mensur olarak yorumlanmıştır.
Terceme ve Nažm-ı Ĥadîŝ-i Erba’în: Manzum olarak Farsçaya çevrilmiş kırk hadis ve yine manzum yorumlarını içerir.
Tercüme-i Hayâtü’l-Hayavan: Kemalü'd-din Demirî, 14. yüzyılda hayvanların faydaları ve zararları hakkında bir yazı yazdı. Yavuz Sultan Selim, 1517-1518 yıllarında Bitlisi tarafından Farsça diline çevirildi.
İdrisi Bitlisi ve Aleviler
İdris-i Bitlisi ve aleviler hakkında merak edilenler var. Ancak, çok eski bir dönem olması sebebiyle söylentiler ve İdris-i Bitlisi’nin eserlerinde yer alan bilgiler bulunuyor.
Bu bilgi ise, kürt beylerini bir araya getiren İdris-i Bitlis’nin Farsça yazdığı Selimname eserinde Kürtleri Kızılbaşlar ile savaşa teşvik ettiğini, onların da kılıç zoruna Anadolu'yu Kızılbaşlardan temizlemek için yemin ettiklerini ve bu uğurda 40 bin Kızılbaş yani alevi öldürüldüğü konusu geçiyor.
İdrisi Bitlisi Tepesi Nerede?
Son olarak İdris-i Bitlisi’nin yazdığı eserler ve hayatını yazıya adamış olması sebebiyle tarihte yeri büyük. Daha önce belirttiğimiz üzere de İdris-i Bitlisi’nin mezarı İstanbul, Eyüp’te bulunan İdris Köşkünün İdris çeşmesi bahçesinde bulunuyor.
Eyüp semtinin Haliç'e nazır tepesi, günümüzde Fransız Yazar Piyer Loti adına adanmıştır. Ancak çok sayıda tarihi kişiye ev sahipliği yapan bu tepe, asırlarca büyük bir devlet ve ilim adamı olan İdris-i Bitlisî'ye atfen İdris Köşkü Tepesi olarak anıldığından bu tepe İdrisi Bitlisi Tepesi olarak bilinir.
